IMENA, IMENA
Sistem imenovanja ljudske
populacije (antroponimijski sistem), je sistem koji opisuje izbor ličnog imena
u određenom društvu. Lično ime se sastoji od jednog ili više dijelova, kao što
su ime, prezime i patronim (ime oca). Sistemi ličnog imenovanja proučavaju se u
oblasti antroponimije (nauka koja izučava odakle potiču ljudska imena).
U savremenim zapadnim
društvima najčešća konvencija imenovanja
je da osoba mora imati ime, koje je obično rodno specifično (razlikuje se muško
i žensko), nakon čega slijedi prezime roditelja. Ranije u širokoj upotrebi
širom Evrope (u prvom milenijumu nove ere) bio je u upotrebi patronimski
sistemem imenovanja (imenovanje prema ocu). Ovaj sistem imenovanja osim datog ličnog
imena, ljudi se opisuju i njihovim patronimima, odnosno datim imenima roditelja
ili drugih predaka (ne prezimenima). Ovi sistemi su zamenjeni binomnim sistemom. Binomni sistemi: osim imena, ljudi se opisuju
i prezimenom koje dobiju od jednog od roditelja. Većina modernih evropskih
sistema ličnog imenovanja je ovog tipa.
Slično kao kod ljudi u carstvima,
životinja, gljiva i biljaka koristi se binomni sistem. Osoba koja je prva primjenila binomni sistem
u imenovanju živih organizama bio je
švedski botaničar Carl Linnaeus (Linne) (1707.-1778). Do Linne-ovog načina imenovanja biljaka bio
je drugačiji, tako npr. John Parkinson (1567-1650) opisao je ženski božur kao Paeonia femina vulgaris flore simplici,
što znači obični pojedinačni ženski
božur. Iako je ovaj sistem funkcionisao, bio je neverovatno glomazan, pa je botaničarima je bilo teško odrediti da li se
istraživanje, opisi, prikazi odnose na istu biljku. Sasvim je bilo uobičajeno da ljudi nazivaju
biljke bilo njihovim narodnim imenima.
Međutim, problem je što neki rodovi imaju stotine vrsta, a neke
uobičajene vrste mogu imati veliki narodnih naziva. Dobar primjer za to je Achillea millefolium, veoma cijenjena ljekovita biljka koja u područu
zapadnog Baklana se naziva: kunica, sporiš, hajdučka trava, stolisnik, kačak,
kostrešica, stolika, rman, jutrocel, jezičec, armanj, herb, jutrocel. Nekome
iz Španije, Njemačke ili Francuske ova imena će biti prilično besmislena, ali
će vjerovatno znati o kojoj vrsti se radi ako napišemo ili kažemo Achillea millefolium.
Princip naučnog prioriteta i
binomnog imenovanja počinje od Linnea, a najstarija važeća naučna imena su ona
navedena u njegovoj knjizi Species
Plantarum, koji je objavljen 1753. godine. Binarni Linne-ov sistem koristi
dvije latinske riječi da opiše svaku vrstu.
Prvo ime se odnosilo na rod (slično prezimenu kod ljudi), dok je drugo
označavalo vrstu (kao ime kod čovjeka).
Ova kombinacija naziva se naziva slično kao i kod antroponimijskog imenovanja
- binomnim sistemom. Ko to zna, možda je i sam Linne uvidio klavltetne osobine antroponimijskog
imenovanja i primjenio ga na ostalim živim organizmima.
Vojna osvajanja i carstvo Rima
prešlo je davno u istoriju, međutim, najveća
ostavština Rimskog carstva su nauka, umjetnost i jezik. Moglo bi se čak tvrditi da je latinski bio
prvi međunarodni jezik. Kako širilo se
Rimsko Carstvo, narodi na koloniziranim područjima su prihvatili latinski kao
svoj formalni jezik. Latinski je
preživio pad rimskog carstava, jer je postao službeni jezik Rimokatoličke
crkve, a tokom srednjeg vijeka latinski je bio preferirani jezik obrazovanih
ljudi širom zapadne Evrope. S toga je
latinski jezik počeo da se koristi od strane Linne-a i kod imenovanja
različitih organizama. Za većinu ljudi koji se ne bave botaničkom strukom
latinski nazivi izgledaju vrlo zbunjujuće, ali kada jednom shvatite osnovna
pravila, oni su zapravo prilično laki za korištenje.
Biologija zahtijeva precizan i
jednostavan sistem nomenclature – imenovanja vrste. Iz tog razloga je razvijen
Međunarodni kodeks nomenklature za alge, gljive i biljke (ICN- International
Code of Nomenclature for algae, fungi, and plants) koji predstavlja skup
pravila i preporuka koji se odnose na formalna botanička imena koja se daju biljkama,
gljivama i nekoliko drugih grupa organizama, svih onih koji se
"tradicionalno tretiraju kao alge , gljive ili biljke". Svrha davanja
imena taksonomskoj grupi nije da ukaže na njene karaktere ili istoriju, već da
obezbedi način da se na nju uputi i da se ukaže na njen taksonomski rang. Ovaj
kodeks ima za cilj da obezbjedi stabilnu metodu imenovanja taksonomskih grupa,
izbjegavajući i odbacujući upotrebu naziva koji mogu izazvati greške ili
nejasnoće ili dovesti nauku u zabunu.
Ne ulazeći dublje u analizu može
se reći da nazivi stručni – latinski nazivi organizama, u ovom slučaju biljaka ima različite osnove za imenovanje. Kako
u životu postoje uvjek neka pravila pa tako i u imenovanju živih organizama. Kodeks
je skup međunarodno dogovorenih pravila i preporuka koji regulišu imenovanje
algi, gljiva i biljaka. Ogroman je broj pravila pravila u imenovanju u taksonomiji,
a tiču se imena – naziva nekog organizama (bez objašnjenja šta znače navedeni
naizvi) npr.: nomen abrotivum, nomen
ambiguum, nomen conservandum, nomen correctum, nomen dubium, nomen illegitimum,
nomen imperfectum, nomen invalidum, nomen inviolatum, nomen neglectum, nomen
novem, nomen nudum, nomen oblitum, nomen perfectum, nomen substitutum, nomen
translatum, nomen triviale. Pa se da
zaključiti iako sama upotreba taksonomije je jedsnotavna, davanje imena
određenoj vrsti organizma nije baš tako jednostavno. Najčešće se za davanje
latinskog imena koriste pojedine karakterne osobine organizma (izgled, boja,
sličnost, okus…); njeno geografsko nalazište (najčešće gdje je prvi puta opisana
vrste) ili opis staništa (morko, vlažno, suho, toplo..) sa određenom
kombinacijom: latinskog, novolatinskog ili starogrčkog jezika. Kao primjer za
navedeno uzećemo rod Acer sp.: Acer palmatum (palmatum - sa listovima poput dlana/šake) - dlanolisni
javor; Acer saccharum (saccharum - onaj
koji proizvodi/daje šećerni sirup) - šećerni javor; Acer rubrum (rubrum - crveni) - crveni javor; Acer cappadocicum (cappadocicum - iz Kapadokije, dio Turske) -
kapadokijski javor; Acer monspessulanum
(monspessulanum - iz Montpeljea, Francuska) – makljen; Acer platanoides (platanoides - sa listovima poput platana) – mlječ;
Acer pseudoplatanus (pseudoplatanus -
lažni platan) gorski javor …
Međutim ponekada se “križaju –
hibridiziraju” imena ljudi i biljaka da bi dobili naziv biljke. Najčešće se
latinskoj osnovi za ime roda dodaje ime pojedinog zaslužnog botaničara npr.: Acer davidii - (davidii -prema
botaničaru opatu Armand David-u) - davidov javor; Acer helderichii (helderichii - prema botaničaru Theodoru von
Heldreich-u) - planinski javor; Acer
lobelli (lobelli - prema botaničaru Mathias de l`Obel-u) - lobelijev javor.
U BiH nalazimo veći broja takvih
naziva npr. osim već spomenutog Acer
heldreichii (planinaski javor) u BiH raste (ali i ostatku istočnog Balkana)
vrsta Pinus heldreichii – (munika)
obje vrste su dobile naziv po već spomenutom botaničaru Theodoru von Heldreich-u. Interesantno je da je narodni engleski
naziv za Pinus heldreichii – Bosnian
pine (bosanski bor). Međutim po nekada bilkje dobijaju svoja imena ne po
botaničarima nego po nekim više ili manje poznatim ljudima. Neobičan je primjer
da je jedna endemna vrsta u BiH Euphorbia
gregersenii – Gregersenova mlječika dobila naziv po Gregersenu austrijskom industrijalcu koji je imao pilanu u blizini
Zavidovića. Jedna druga endemna vrsta koja raste u BiH Fumana bonapartei dobila je naziv po Napoleonu Bonaparti. Istraživači koji ju je našli i prvi opisali su
bili francuzi koji su se divili Napoleonu i po njemu dali ovaj naziv....
Međutim po nekada se čak i imena
roda daju po nekom uglednom botaničaru, npr. kućna vrsta ukrasnog sobnog bilja
u narodu poznata kao begonija predstavlja zvanični naziv roda Begonia sp. a naziv je dobila po Michael-u Begonu ili također kućna
biljka fuksija zvanični naziv roda Fuchsia
sp. po Leonhartu Fuchs-u. Učestali
grmovi koje nalazimo u raznim šumama u BiH pripadaju rodu Lonicera sp. (kozokrvine ili pasiji grm) koji dobio naziv po Adamu Lonitzeru.
Kada se sve na kraju usporedi
imenovanje vrsta nas vodi klasifikaciji, jer čim nečemu damo ime to nas vodi u
određeno svrstavanje u određene kategorije (u određene ograde - pravila - taksonomska pravila), kako
ljudi tako i kod svih drugih živih bića. Prema Ruskom naučniku i šumaru Sukačevu:
„Klasifikacija svih prirodno-istorijskih
predmeta može biti trojaka: vještačka, prirodna i genetička“, pri čemu se
vještačka klasifikacija bazira na jednoj osobini. Prirodna klasifikacija bazira
se na više osobina i govori o sličnosti objekta (koji se analizira) u cjelosti.
Genetička klsifikacija zasniva se na porijeklu i evoluciji vrste u koju spada i
Linne-ova klasifikacija. Prema sadašnjim shvatanjima samo je genetička
klasifikacija prirodna, dok su ostale klasifikacije artificijelne – vještački
nastale usljed potrebe ljudske populacije za sistematiziranjem, klasificiranjem
u funkciji naučnih istraživanja, a u krajnjoj liniji radi gospodarenja.
Međutim, filozofi smatraju da su sve klasifikacije vještačke u tom smislu što
mi odabiramo osobine na osnovu kojih se klasifikovanje vrši. Različite nauke
mogu da se klasifikuju na razne načine, u skladu sa krajnjim ciljem takvog
klasifikovanja. Klasifikacija je potrebna za naučnu i stručnu komunikaciju,
posao ili običan život ali ona nikada ne može postati apsolutno objektivna ili
ostvarena bez elemenata naučnog prosuđivanja. Ova podjela nije potrebna prirodi
(jer npr. biljke rastu, imaj uzročno – posljedične veze sa drugim organizmima i
staništem i bez svoga imena ili klasifikacije) time ona postaje vještačka, jer
je stvorena od čovjeka i za potrebe čovjeka.
